خانه طباطبایی‌ها

خانه طباطبایی ها کاشان، آن‌چنان زیبایی و شکوه معماری ایرانی را به رخ می‌کشد که به عروس خانه‌های ایران معروف گشته است. نام استاد صنیع الملک، هنرمند و نقاش بزرگ دربار ناصرالدین‌شاه کافی است تا برای دیدن این شاهکار هنری راهی کاشان شوید. به دلیل دوستی استاد و صاحب خانه، نقاشی و گچ‌بری‌های ظریف و اعجاب‌انگیز بنا، توسط شاگردان استاد و تحت نظارت ایشان انجام شده است. زیبایی تنها جاذبه این خانه تاریخی نیست. سیستم تهویه مطبوع طبیعی و اتوماتیک خانه که بیش از 175 سال قدمت دارد و هنوز هم مانند روز اول کار می‌کند، از امکانات بی‌نظیر خانه طباطبایی ها است که در زمان خودش حتی در کاخ‌های مجللی مانند کاخ ورسای هم وجود نداشته است. در ادامه بیشتر با این خانه زیبا و حیرت‌انگیز آشنا می‌شوید. با اسمارتیز همراه باشید.

بهترین زمان دیدن خانه طباطبایی ها و سفر به کاشان، ماه‌های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان است. اگر بین 15 تا 25 اردیبهشت‌ماه به کاشان سفر کنید، می‌توانید از مهم‌ترین رویداد این شهر زیبای اصفهان یعنی جشنواره گلاب‌گیری قمصر کاشان دیدن کنید. از طرفی پاییزهای روستای ابیانه در نزدیکی کاشان بسیار دیدنی است. درست است که در تابستان و زمستان به دلیل کویری بودن، شهر کاشان آب‌وهوای نسبتاً گرم و سردی دارد، اما این فصل‌ها خلوت‌ترین زمان سفر به کاشان هستند. می‌توانید با آرامش و لذت بردن از خلوتی شهر به دیدن آثار تاریخی ازجمله خانه طباطبایی ها بروید. 

خانه طباطبایی ها در خیابان علوی کاشان قرار دارد. اکثر خانه‌های تاریخی کاشان در این خیابان قرار دارند و شما می‌توانید در یک روز از آثار تاریخی و زیبای زیادی دیدن کنید. شما تنها با صرف سه ساعت می‌توانید از تهران به این جاذبه تاریخی زیبا برسید. وقتی به کاشان رسیدید باید به محله سلطان امیر احمد بروید. از میدان قاضی اسدالله می‌توانید وارد خیابان فاضل نراقی شده و به خیابان علوی بروید. جنب امامزاده امیر احمد می‌توانید خانه طباطبایی ها را پیدا کنید. با تاکسی یا اتوبوس‌هایی که در خیابان فاضل نراقی، نزدیک میدان کمال‌الملک هستند، می‌توانید به عروس خانه‌های ایران برسید. البته کمی هم پیاده‌روی باید بکنید. 

خانه طباطبایی ها پس از سال‌ها به‌وسیله هیئت‌امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان، از صاحبان آن خریداری شد. این بنا در سال‌های 1373 تا 1376 با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت معادن و فلزات مرمت و طبق نقشه اصلی بازسازی شد.

خانه طباطبایی ها کاشان با شماره 1504 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و تحت نظر سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می‌شود.

سید جعفر طباطبایی نطنزی از تجار معروف فرش، در نیمه دوم سده 13 هجری خانه طباطبایی ها را ساخت. استاد علی مریم کاشانی، معمار معروف قرن نوزده ایران و هنرمند برجسته دوران قاجار، معمار این شاهکار تاریخی است. ساخت این خانه تاریخی و زیبا حدود 10 سال طول کشید اما نتیجه چنان تحسین‌برانگیز بود که این خانه نام عروس خانه‌های ایران را به شایستگی کسب کرد. خانه طباطبایی ها هم مانند دیگر خانه‌های قدیمی کاشان نشانه‌هایی از صاحب خانه را به نمایش می‌گذارد. گچ‌بری‌ها و تزئینات بنا، طرح‌هایی از نقوش فرش هستند. 

در هر قدمی که در 4700 متر وسعت خانه برمی‌دارید، هنر، ذوق و هوش ایرانی چشم‌نوازی می‌کند. شیشه‌های رنگی، ارسی، مقرنس‌کاری، گچ‌بری و آینه‌کاری‌های خانه مانند یک تابلوی زیبا از معماری سنتی ایران هستند. معماری خانه طباطبایی ها به شیوه گودال باغچه و درون‌گرا است، یعنی باغچه‌ی خانه در گودی قرار گرفته است. این طراحی خاص باعث می‌شود تا دسترسی به آب قنات آسان‌تر شود و می‌توان از رطوبت بنا برای رشد گیاهان استفاده کرد. اما نکته مهم‌تر و شاهکار مهندسی طراحی خانه به شیوه گودال باغچه در این است که خانه در یک عایق حرارتی قرار می‌گیرد و زود سرد و گرم نمی‌شود. این نکته در منطقه کویری کاشان از اهمیت بالایی برخوردار است. مخصوصاً در دورانی که کولر و اسپیلتی وجود نداشته است. علاوه بر تمام این مزایا این معماری خاص باعث مقاومت خانه در برابر زلزله هم می‌شود.

این خانه دارای سه بخش اندرونی، بیرونی و بخش مخصوص خدمه است. در این سه بخش 40 اتاق، 4 حیاط، 4 سرداب (زیرزمین)، 2 رشته قنات و  3 بادگیر قرار دارد. خانه طباطبایی 5 درب ورودی دارد. ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می‌شود. خانه طباطبایی ها در گودی زمین ساخته شده است و برای رسیدن به سطح حیاط باید از پله‌های ورودی تا عمق 6 متری پایین رفت. حیاط مرکزی در قسمت بیرونی است. بخش اندرونی 2 حیاط و بخش خدمه نیز 1 حیاط دارد. 

بخش اندرونی محل زندگی خانواده طباطبایی بوده است. در بخش اندرونی، اتاق پنج‌دری در مرکز و 2 حیاط در اطرافش است. بخش بیرونی خانه اتاق شاه‌نشین یا همان تالار بزرگ بنا قرار دارد. اتاق‌های گوشواره در دو طرف اتاق شاه‌نشین هستند. در بخش خدمه، اتاق‌ها، آشپزخانه، سرداب و اسطبل زمستانی و تابستانی هستند. سرداب بخش خدمه علاوه بر خنک کردن فضا در تابستان، محلی برای نگهداری مواد غذایی بوده است. آب خانه طباطبایی ها از دو رشته قنات دولت‌آبادی و نصرآبادی تأمین می‌شده است. 

هوش ایرانی را می‌توانید در طراحی اتاق‌های زمستانه و تابستانه ببینید. بهره‌گیری از سیستمی طبیعی برای گرمای مطبوع در زمستان و خنکی لذت‌بخش در تابستان از نکته‌های جذاب و اعجاب‌انگیز خانه طباطبایی ها است. تمام اتاق‌های زمستانه در جهت تابش نور خورشید قرار دارند و طراحی آن‌ها به شکلی است که گرمای روز را برای شب حفظ می‌کنند. خانه طباطبایی ها در گودی زمین ساخته شده است و در گرمای تابستان، زمین خنکی پشت دیوار روبروی هر اتاق قرار دارد که گرمای هوا را جذب می‌کند. سرداب‌های خانه هم که به بادگیرها متصل هستند، در تابستان باعث وزش هوای خنک می‌شوند و این همان سیستم تهویه مطبوع طبیعی خانه است که قبل‌تر به آن اشاره کردیم. مهندسی هوشمندانه سرداب‌ها را می‌توان در سقف‌های ضربی، بدنه دوجداره و جنس مصالح آن مشاهده کرد. اختلاف ارتفاع سرداب با سطح زمین و جریان هوای خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد آن می‌شود، هوای مطبوعی را در تابستان ایجاد می‌کند. نکته جالب این سیستم تهویه هوای طبیعی در این است که زمستان‌ها و زمانی که هوا سرد است، به دلیل اینکه دمای هوای بیرون سردتر از هوای داخل سرداب است، جریان هوا قطع شده و می‌توان گفت که این سیستم تهویه مطبوع طبیعی، اتوماتیک هم هست.  

شاید اگر خانه طباطبایی ها را نشناسید، در کوچه بی‌تفاوت از کنار در ساده این خانه بگذرید. اما با قدم گذاشتن به داخل خانه، سفری لذت‌بخش به تاریخ را تجربه خواهید کرد. زیبایی هنر معماری ایرانی بعد از بازدید از این بنا، برای همیشه در خاطرتان خواهد ماند. 

از ورودی اصلی که تنها ورودی قابل‌استفاده است، وارد خانه می‌شوید و پس از عبور از راهرویی پرپیچ‌وخم به هشتی می‌رسید. هشتی یک هشت‌ضلعی در ورودی خانه و محل انتظار مهمانان است. بعد از هشتی وارد بخش بیرونی خانه می‌شوید. در حیاط بیرونی سنگ‌های سفید کف حیاط و حوض بزرگ و زیبا توجهتان را جلب می‌کند. بخش بیرونی مرتفع‌ترین بخش خانه است. زیباترین و مجلل‌ترین بخش خانه طباطبایی ها، اتاق شاه‌نشین است. مهمانان مخصوص و بازرگانان در این قسمت پذیرایی می‌شدند. همچنین شاه‌نشین تالار بزرگ خانه نیز بوده است. در این اتاق محو زیبایی آینه‌کاری‌ها، سقف بلند و هفت ‌در آن می‌شوید. شاه‌نشین به تالار آینه نیز مشهور است. زیباترین تزیینات شاه‌نشین، پنجره‌های مشبک آن است که با گچ درست شده‌اند و مانند پارچه توری ظریفی به چشم می‌آیند. ایوان آینه در جلوی اتاق شاه‌نشین است. حیرت‌انگیزترین قسمت خانه طباطبایی ها، سقف ایوان آینه است که با آینه‌کاری هنرمندانه، نقش فرش کاشان مشهور به لچک و ترنج، با زیبایی هرچه‌تمام‌تر بر روی آن کار شده است. آینه‌کاری‌های به شکل ستاره نیز در سقف دیده می‌شود که با دیدنش آسمان پرستاره کویری کاشان را در خاطرتان تداعی می‌کند. 

از اتاق‌های بخش بیرونی خانه هم دیدن کنید. اگر در مقابل یکی از درهای اتاق‌های زمستانه بایستید، تکرار چهارچوب درها مانند تصویری در آینه‌های موازی توجهتان را جلب می‌کند. به همین دلیل این اتاق‌ها به اتاق‌های آینه نیز مشهورند. 

حتماً از حیاط‌های خلوت دو طرف اتاق شاه‌نشین دیدن کنید. نقاشی‌های زیبایی این حیاط‌ها از آثار نفیس کاشان هستند. 

بعد از دیدن بخش بیرونی به قسمت اندرونی خانه بروید. انعکاس نور در شیشه‌های رنگی اتاق پنج‌دری در مرکز اندرونی، شما را مجذوب این اتاق می‌کند. سپس از باغچه و حوض زیبای حیاط، دیگر اتاق‌ها و ایوان‌های بخش اندرونی دیدن کنید.

دیدن سرداب‌های خانه طباطبایی ها و هوشمندی معماری ایرانی شما را سر ذوق می‌آورد. بعد از آن سری به بخش خدمه بزنید. با وارد شدن به بخش مخصوص خدمه ناگهان از خانه‌ای مجلل وارد بخشی ساده و بدون تزئینات می‌شوید. دیدن درخت انجیر 80 ساله حیاط هم می‌تواند برایتان جالب باشد.

زیبایی‌های خانه طباطبایی ها تمامی ندارد و می‌توان ساعت‌ها در موردش حرف زد و مطلب نوشت. اما شنیدن کی بود مانند دیدن! پیشنهاد می‌کنم حتماً از این بنای تاریخی زیبا دیدن کنید.