قلعه‌های باستانی معمولا در ارتفاعات بلند برای دفاع در برابر حملات دشمنان ساخته می‌شدند. قلعه فلک الافلاک از مهمترین سازه‌هایی است که در دوره ساسانی ساخته شده. از زمان ساخت آن حدود 1800 سال می‌گذرد. در قدیم به نام‌های قلعه شاپور خواست و قلعه صبر خواست، دزباز، قلعه خرم آباد شناخته شد و امروزه با نام قلعه فالک الافلاک از آن یاد می‌شود و به آن لقب نگین انگشتری خرم آباد را دادند. به فلک الافلاک که رفتید، رنج‌های هزارساله‌اش را گوش دهید.
بهترین زمان دیدن قلعه فلک الافلاک
اواخر مرداد، شهریور ماه، کل فصل بهار و اوایل پاییز بهترین زمان برای بازدید از قلعه فلک الافلاک است. اگر در مرداد یا شهریور از آنجا بازدید کنید، می‌توانید یک تابستان لذت‌بخش را سپری کنید.
خرم آباد، زمستان‌های سرد و پاییزهای پربارانی دارد، در روزهای بارانی یا برفی بازدید از قلعه فلک الافلاک دشوار می‌شود.
نمایی از قلعه فلک‌الافلاک | عکس: Aleš Kotnik
راه دسترسی به قلعه فلک الافلاک
آدرس: لرستان- خرم آباد- خیابان امام خمینی- دوازده برجی
قلعه فلک الافلاک در مرکز شهر خرم آباد واقع شده است. مهم نیست کجای شهر یا کدام ترمینال خرم آباد هستید، از هرجا می‌توانید تاکسی یا اتوبوس بگیرید و به قلعه بروید. اگر در نوروز به قلعه می‌روید در اطراف آن، دفاتر اسکان نوروزی هستند.
هزینه بلیط و ساعات دسترسی
هزینه بلیط برای گردشگران ایرانی: 5000 تومان
هزینه برای گردشگران خارجی: 43000 تومان
ساعات دسترسی: 8:30 صبح الی 9 شب
موزه در روزهای دوشنبه و کل مجموعه در ایام سوگواری تعطیل است.
دانستنی‌هایی قبل از دیدن قلعه فلک الافلاک
تاریخ باستانی لرستان با تاریخ بقیه خاور باستانی آسیا در هم تنیده است. در هزاره 3 و 4 قبل از میلاد، قبایل مهاجر در منطقه کوهستانی کوه‌های زاگرس ساکن شدند. بخش هایی از لرستان در هزاره دوم قبل از میلاد توسط مادها مورد هجوم قرار گرفت و محل استقرار آن‌ها شد. اکتشافات باستان شناسی مربوط به دوره هخامنشیان برای اولین بار در لرستان کشف شد.
به گفته اکثر منابع تاریخی این بنا متعلق به ساسانی است اما باستان‌شناسان در کاوش‌های یکی دو دهه اخیر به مواد و خِشت‌های دوره ماد نیز برخورد کرده‌اند.
رودخانه خرم آباد از سمت ضلع شرقی و جنوبی غربی تپه فلک الافلاک عبور می‌کند و یک منظره زیبا در نزدیکی قلعه فراهم کرده است. امروزه ضلع غربی و شمالی تپه با مناطق مسکونی خرم آباد هم مرز است.
موزه مردم‌شناسی | عکس: امین قاسمی
پایه‌های قلعه تقریباً 300 الی 400 متر هستند و ارتفاع کل سازه به همراه تپه به 40 متر از فضای اطراف می‌رسد. این قلعه 5،300 متر مربع مساحت دارد. بلندترین دیوار آن 2860 متر طول دارد. فضای قلعه به چهار سالن بزرگ و اتاق‌ها و راهروها تقسیم می‌شود. در اصل این قلعه دارای 12 برج بوده است، اما امروز تنها 8 تای آن سرپا است. همه این‌ها را گفتم تا تنها با گوشه‌ای از عظمت قلعه فلک الافلاک آشنا شوید.
ورودی ساختمان به سمت شمال و در قسمت بدنه برج شمال غربی واقع شده است. چاه آب قلعه در پشت حیاط اول قرار دارد. دهانه این چاه قیفی شکل، 192 سانتی‌متر طول و 125 سانتی‌متر عرض دارد. قسمت اعظم شافت چاه برای رسیدن به سرچشمه گلستان که در زیر خود قلعه قرار دارد، در صخره حفاری شده است. یکی از عجایب معماری ایرانی این است که این چاه بعد از گذشت هزاران سال هنوز هم قابل استفاده است. آب چاه پس از خروج توسط لوله‌های سفالی به بیرون هدایت می‌شده که این لوله‌ها هنوز در محوطه کاخ، قابل رویت هستند. چرخ چاه به حیوان متصل می‌شده و این حیوان با کشیدن چرخ به بالا، آب را به درباریان می‌رساند.
خرم آباد یک شهر خوش آب و هوا، در بعضی مواقع سرد با بارش‌های سیل آسا است و به نظر می‌رسد قلعه فلک الافلاک با سیستم رطوبت‌گیر ساخته شده که یکی از شگفتی‌های دنیای باستان است. پیش از این، کارشناسان معتقد بودند که این کانال‌های رطوبت گیر با ارتفاع بیش از 1 متر، کل منطقه زیر قلعه را پوشانده و مخفیگاه ساکنان بود. اما در واقعیت، به دلیل آگاهی از تغییر حال و هوای منطقه و آب‌های زیرزمینی، مهندسان ساسانی قلعه را به یک دستگاه رطوبت‌گیر مجهز کردند. این قلعه با مواد مختلفی از قبیل سنگ و چوب ساخته شده که در برابر رطوبت آسیب‌پذیر هستند. به همین دلیل این قلعه در بالاترین نقطه شهر خرم آباد ساخته شد تا باد بتواند به داخل ساختمان نفوذ کند و پایه‌های آن‌را خشک کند. این ترفند استادانه باعث شده تا قلعه با یک دستگاه مرطوب‌کننده طبیعی نفس بکشد و به حفظ قلعه از اثرات مخرب هوازدگی کمک می‌کند. فوق العاده نیست؟ این عوامل متفکرانه ساسانیان باعث شده این قلعه تا حدود زیادی دست نخورده باقی بماند.
حمام قلعه فلک الافلاک در ضلع شمالی حیاط اول، در نزدیکی چاه قرار دارد. تا عصر قاجار، این حمام قابل استفاده بود اما اکنون فقط برخی از لوله‌های سفالی و کانال‌های زیرزمینی باقی مانده است. این حیاط به طول 29 و عرض 21 متر طراحی شده، دارای چهار برج و همچنین از چهار تالار بزرگ تشکیل شده است که به هم پیوند خورده‌اند. در حال حاضر، این سالن‌های مرتبط به عنوان موزه استفاده می‌شوند.
با توجه به اینکه دوازده برج قلعه فلک الافلاک شبیه به دوازده نشانه اخترشناسی زودیاک آسمانی هستند، احتمال می‌رود نام فالک الاافلاک از آنجا گرفته شده باشد. کوه‌های زاگرس مرکز امپراتوری خیلی از حکومت‌های بزرگ ایران بوده و قرارگیری قلعه‌های ساسانیان در این مناطق نشان از توجه ویژه آن‌ها به زاگرس و قدرت‌نمایی امپراتوری پارس بوده است.
محوطه قلعه فلک الافلاک | عکس: میلاد فرزانه
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی به عنوان مقر حکومت آل بویه، خزانه خاندان بدر و مقر حکومتی اتابکان لر و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی بوده است. در سال 1349، قلعه از ارتش به وزارت فرهنگ واگذار و به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. در سال 1354، با راه‌اندازی موزه مردم‌شناسی، توجه بیشتری را به خود جلب کرد. در سال‌های اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخلی و ایجاد غرفه‌های فروش صنایع دستی، چای‌خانه و رستوران سنتی، به یکی از مقاصد مهم گردشگران تبدیل شده است.
سر هنری راولینسون یکی از ایران‌گردان قدیمی بود و بعد از بازدید از قلعه فلک‌الافلاک در سفرنامه خود این‌چنین نوشت:
"صخره بزرگ و منفردی با محیط تقریبی 900 متر قرار دارد. این صخره دارای شیب تندی است و در نزدیکی قلعه آن چشمه آبی جریان دارد. این قلعه خرم‌آباد است که در قسمت پایین دور تا دور آن دیوار دو لایه‌ای کشیده شده و قصری که بر بالای آن ساخته شده از استحکامات نیرومند برخوردار است. این کاخ که بانی آن «محمد علی میرزای دولتشاه» است، ساختمان بسیار زیبایی است که در داخل آن استخر (حوض) بزرگی به طول 60 متر و عرض 40 متر قرار دارد که از چشمه آب می‌گیرد. کاخ و ساختمانهای مجاور آن همگی در داخل قلعه قرار دارند و ضمناً باغی نیز وجود دارد. خرم‌آباد که سردر پای قلعه و در سمت شمال غربی آن قرار دارد شهر جدید و کوچکی است که جمعیت آن تقریباً 1000 خانوار است. رودخانه کم عمق و عریضی در جنوب شرقی شهر و قلعه که پایتخت اتابکان لر کوچک بوده در جریان است."
یکی دیگر از مسافران فلک الافلاک ادموندز بود که در سال 1917 میلادی درباره قلعه چنین نوشت:
"کاخ و آنچه مربوط به آن است به صورت تأسف آوری رو به زوال است. طویله، سربازخانه و توپ‌خانه آن ویران شده‌است. حیاط کاخ که یک استخر مربع شکل در آن قرار دارد به آن خرابی نیست ولی وضع خوبی هم ندارد. یک ردیف اتاق که در شرق حیاط قرار دارند قبلاً دیوانخانه بوده‌است یعنی جایی که حکم‌ران می‌نشست."
البته موارد ذکر شده در حال حاضر مرمت شده‌اند.
در احیای افتخارات گذشته حکومت هخامنشی، ساسانیان تقلید صرف نکردند. هنر این دوره یک جنون حیرت انگیز را نشان می‌دهد. از ویژگی‌های خاصی پیروی می‌کند که بعداً در دوره هنر اسلامی توسعه یافته است. هنر ساسانی اشکال و آداب و رسوم بومی ایران را احیا کرد و در دوره اسلامی، ترکیب هنر اسلامی و هنر ساسانی ایرانی به سواحل مدیترانه هم رسید. شکوهی که شاهنشاهان ساسانی در آن زندگی می‌کردند، به خوبی از کاخ‌های بازمانده آن‌ها مشخص است. ساسانیان حکومت قابل احترامی بودند. نه تنها از نظر معماری، فرهنگ و هنر بلکه از نظر حکومت‌داری و قدرت‌نمایی. معماری ساسانی علاوه بر احیای سنت‌های محلی، ویژگی‌های جدید و مهندسی‌های پیشرفته‌ای به معماری ایرانی افزود.
ایوان‌های طاق مانند که یک ویژگی بارز معماری ساسانی است، از دوره اشکانی به ارث برده شد و مثال کامل‌تر آن‌ها، طاق کسری در تیسفون ساخته شد.
کاخ با قوس تالار بزرگ طاق‌دار در تیسفون منسوب به سلطنت شاپور اول بود و دارای دهانه‌ای بیش از 25 متر است و از زمین به 36 متر ارتفاع می رسد. متاسفانه این کاخ در حال فرسایش و نابودی است. اردشیر اول و شاپور اول و جانشینان آن‌ها، بدون شک اقامتگاه‌هایی را برای خودشان بنا کردند که از نظر ابعاد و شکوه، باعظمت‌تر از اقامتگاه‌های شاهان پارتیان بود. دوستان! معماری ساسانیان واقعا باشکوه است. پیشنهاد می‌کنم حداقل یک بنای تاریخی آن‌ها را بازدید کنید. می‌توانید از قلعه فلک‌الافلاک شروع کنید. ارتفاع قوس در ساختمانهای ساسانی از 15 تا 25 متر متغیر است و عموماً ساده و بدون تزئین است.
نمایی نزدیک از قلعه فلک‌افلاک | عکس: مهدی گل‌زاده
راهنمای بازدید از قلعه فلک الافلاک
در ابتدای ورود به قلعه، شما باید تعدادی پله را بالا بروید. به قلعه که وارد می‌شوید، در حیاط قلعه قرار می‌گیرید. از آنجا می‌توانید چاه معروف فلک‌الافلاک و حمام را ببینید سپس پله‌های برج‌ها را بالا بروید و با منظره‌ای زیبا از شهر خرم آباد روبه‌رو خواهید شد. بعد از بازدید از محیط قلعه به موزه مردم‌شناسی واقع در تالار قلعه بروید. سپس اگر قصد خرید صنایع دستی یا خوردن خوراکی دارید به فروشگاه قلعه مراجعه کنید. از نزدیکی قلعه فلک الافلاک، رود خرم آباد می‌گذرد که می‌توانید بعد از بازدید از قلعه در کنار آن، نفسی تازه کنید.
بازدید از قلعه فلک الافلاک یک شانس بزرگ برای ایران‌گردان است. به دلیل آن‌که قلعه در خطر خرابی قرار دارد و با وجود سیل و زلزله‌هایی که در حوالی آن منطقه اتفاق می‌افتد، این خطر قوی‌تر شده است. پیشنهاد می‌کنم هرچه زودتر به ملاقات این شاهکار معماری جهان بروید. خون‌هایی که در این قلعه ریخته شده را تصور کنید و دردهایی که ایرانیان در قلعه فلک الافلاک متحمل شدند را بشنوید. با تاریخ آشتی کنید و از ابهت معماری پارسی لذت ببرید.