چقدر از سفره هفت سین می‌دانید؟

فکر نمی‌کنم در این سال‌ها کمتر کسی پیدا شود که راجع به سفره هفت سین ایرانی حداقل برای یک بار هم که شده، تحقیق نکرده باشد یا در اینترنت دنبال فلسفه و راز و رمزش نرفته باشد. همه‌ی ما کم و بیش با فلسفه‌ی سفره هفت سین آشنا هستیم، حتی بعضی‌ها آنقدر آشنا هستند که برای به رخ کشیدن اطلاعات‌شان جلوی بقیه می‌گویند: «می‌دونستی اول هفت شین بوده بعد شده هفت سین؟». نوشتن از هفت سین در میان این همه بمباران اطلاعاتی اینترنتی کار آسانی است، اما اینجا قرار است کمی متفاوت‌تر راجع به هفت سین حرف بزنیم. با اسمارتیز همراه باشید.

پیدا کردن جواب این سوال برخلاف تصور خیلی از ما، کار بسیار سختی است. حتی خیلی‌ها می‌گویند که اولین نشانه‌ی اشاره به هفت سین در متون از دوره‌ی قاجار پیدا شده، یعنی قبل از این دوره خبری از هفت سین نبوده است! می‌بینید چقدر هفت سینی که ما می‌شناسیم جدید است!

هفت سینی که امروزه ما در ایران داریم شامل 7 خوردنی «سین دار» است که باید چندتا قانون را رعایت کند: ریشه گیاهی داشته باشد، قابل خوردن باشد و از طرف دیگر به فرهنگ قدیمی ایران پیوند بخورد. مثلا سمنو که ریشه‌ی گیاهی دارد و از جوانه‌ی گندم تهیه می‌شود، نمادی از آناهیتا است.

اما اگر بخواهیم دنبال فلسفه و ریشه سفره هفت سین برویم، باید به متونی سرک بکشیم که حرفی از جشن نوروز باستانی در آن به میان آمده چون مطمئنا در کنار توصیف نوروز، حرفی هم باید از چیدن سفره‌ای به میان بیاید. از قدیمی‌ترین نوشته‌هایی که می‌توانیم راجع به نوروز و جشن سال نو بخوانیم، بدون شک شاهنامه فردوسی است. شروع پادشاهی جمشید و برگزاری جشن پادشاهی او در روز هرمزد از ماه فروردین است که به نوروز معروف بود. حتی در جای دیگری فردوسی از شروع پادشاهی (شهریاری) کیومرث که اولین انسان روی زمین است در روز نوروز یاد می‌کند. با این حال خبری از چیدن سفره هفت سین در این ابیات شاهنامه نیست.

بسته به هر شهر و فرهنگی، اجزای سفره هفت سین متفاوت است. مثلا بعضی‌ها از شاخه بیدمشک و سرو استفاده می‌کنند و بعضی‌ها از نان سنگک و برنج که نشان از برکت زندگی دارد.

اگر بخواهیم هنوز از لحاظ اساطیری به هفت سین نگاه کنیم، کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی منبع خوبی است. ابوریحان در این کتابش که راجع به تقوم و گاه‌شماری است به نوروز اشاره کرده. او براساس یافته‌هایش نوشته که بعد از پیروزی جمشید بر اهریمن، خیر و برکت به زمین برگشت. در نتیجه زمین دوباره بارور شد و انواع و اقسام گیاهان سبز شدند. می‌گویند از آنجایی که جامعه‌ی آن زمان، جامعه‌ی مبتنی بر کشاورزی بوده، کشت گیاهان مختلف مثل گندم و جو و ... اهمیت زیادی داشته. به همین خاطر، قرار شد که در نوروز (روز نو)، هرکسی 7 تا ظرف بردارد و از هفت دانه غلات سبز در آن‌ها بریزد تا سبز شوند. این هفت گیاه، نشانه‌ای از زایش دوباره‌ی زمین به حساب می‌آمد.

به مرور زمان و با تغییر فرهنگ ایرانی و ظهور دین زرتشتی و اسلام، رسم و رسوم و عناصر خوان نوروزی هم تغییر کرد. در دوره‌ای هفت شین استفاده می‌شد (شراب، شمع، شهد، شمشاد، شربت، شقایق و شیرینی) و در دوره‌ای دیگر هفت سین که سرکه جای شراب را گرفت. البته بعضی‌ها هم می‌گویند هفت چین هم در کار بوده که منظور هفت بشقاب برای چیدن است.

هفت همیشه عدد مقدسی در تاریخ بشریت بوده و هست. چه بسیار داستان‌ها و اسطوره‌هایی که براساس همین عدد ساخته و پرداخته شدند. هفت آسمان، هفت خوان رستم، هفت گناه کبیره، هفت طبقه بهشت، هفت هنر و هفت اَمشاسپَندان که این آخری به هفت سین ربط پیدا می‌کند. اگر بخواهیم بدانیم که هر سین نوروزی نماد چه چیزی است، باید ویژگی‌های امشاسپندان را هم بدانیم.

اَمشاسپَندان 6 تا از صفات پاک اهورمزدا هستند که به صورت ایزدان جلوه پیدا می‌کنند و هرکدام وظیفه نگهداری از انسان را برعهده دارند. وَهمن یا بهمن (اندیشه نیک)، اَشه وهیشته یا اردیبهشت (نظم جهانی و اخلاقی)، خَشتَره وییریه یا شهریور (سلطنت و توانایی)، هَئوروَتات یا خرداد (کمال و شادابی) و اَمِرِتات یا مرداد (بی‌مرگی و رستگاری). این 6 تا در کنار اهورامزدا، عدد 7 را تشکیل می‌دهند که به هفت سین ربط پیدا می‌کند و هرکدام‌شان نماد یکی از سین‌های سفره هستند.

اما ما همیشه به جز هفت سین، چندتا عضو دیگر هم در سفره‌ی هفت سین‌مان داریم که بد نیست راجع به آن‌ها هم بدانیم. این عناصر در طی دوره‌های مختلف و براساس فرهنگ حاکم بر جامعه‌ی ایرانی به هفت سین نوروزی اضافه شدند. مثلا اسپند یا اسفند که برای دوری از چشم زخم به کار می‌رود و همینطور برای ضد عفونی کردن محیط، کتاب (کتاب مقدس، حافظ یا حتی شاهنامه) که براساس مذهب و تمایل خانواده‌ها بر سر سفره‌ها گذاشته می‌شود یا تخم مرغ رنگی و ماهی که به ترتیب نشانی از ورود فرهنگ مسیحیت (جشن ایستر) و مغولی در دوره‌های جدیدتر دارند.

کشورهای دیگری مثل هندوستان، تاجیکستان، افغانستان، ترکیه، قرقیزستان، پاکستان و آذربایجان که شباهت فرهنگی با ایران دارند، خوان نوروزی را برپا می‌کنند که البته اجزای سفره‌شان با هفت سین معمول ما ایرانی‌ها کمی متفاوت است. مثلا در آذربایجان به جز سماق، سکه، سمنو و سبزه از زردچوبه (ساری کوک به آذری) و سوت (شیر) هم استفاده می‌کنند.