ماجرای ماسک منقاردار طبیب‌های دوران طاعون از چه قرار بود؟

قبل از شیوع کرونا در سال 2020 در تمام جهان، بیماری‌های اپیدمی زیادی آمدند و رفتند که بعضی‌های‌شان نسبت به بقیه فوق‌العاده خوفناک بودند. طاعون یکی از این بیماری‌ها بود که در سرتاسر دنیا شیوع پیدا کرد و میلیون‌ها نفر قربانی گرفت. در زمان شیوعش، طبیب‌ها فکر می‌کردند با پوشیدن ماسک منقاردار، می‌توانند از ابتلا به آن جلوگیری کنند. می‌بینید چقدر وضعیت این روزهای کرونایی ما شبیه زمان شیوع طاعون است؟ حالا واقعا این ماسک‌های منقاردار فایده‌ای هم داشت؟ با اسمارتیز همراه باشید تا با ماسک طاعون و علت پوشیدن این ماسک‌ها آشنا شوید.

مدت‌ها پیش طاعون از ترسناک‌ترین بیماری‌ها در سرتاسر دنیا به‌حساب می‌آمد. این بیماری خطرناک که جوش‌های ورم‌کرده و دردناک و سیاهی پوست از نشانه‌های آن بود، میلیون‌ها نفر از قربانیان خود را در سطح جهانی نیست و نابود می‌کرد.

قبل از این‌که برویم سراغ شیوع طاعون گاوی و ماسک منقاری معروفش، باید بگوییم که انواع دیگر طاعون در طول تاریخ جان هزاران نفر را گرفتند. مثلا طاعون ژوستینین (Plague of Justinian) در سال 561 م. شیوع پیدا کرد که از کشنده‌ترین طاعون‌های تاریخ جهان به حساب می‌آید. می‌گویند روزانه 10 هزار نفر جان‌شان را به خاطر داشتن طاعون از دست دادند. مدت‌ها بعد دوباره شعله‌های این بیماری مهلک در جهان زبانه کشید و این بار طاعونی کشنده با نام «مرگ سیاه» (Black Death) در بین سال‌های 1334 تا1372، نزدیک به یک سوم از جمعیت اروپا را به کام مرگ کشاند و همه‌گیری آن بدون هیچ‌گونه وقفه‌ای تا اواخر سال 1879 ادامه پیدا کرد. آخرین همه‌گیری جهانی طاعون در آسیا در بین سال‌های 1894 تا 1959 ادامه یافت.

در قرن هفدهم میلادی، پزشکانی که به بیماران طاعونی رسیدگی می‌کردند، بر این باور بودند که پوشیدن ردایی بلند و استفاده از ماسک منقاردار، جلوی طاعون را می‌گیرد. دلیل استفاده از این ماسک‌های ترسناک و عجیب‌و‌غریب، تصور نادرست طبیب‌های آن زمان از ماهیت این بیماری خطرناک بود. مردم هم حرف این طبیبان را باور کرده بودند و با پوشیدن ردای بلند، ماسک طاعون و عینک بزرگ، تلاش می‌کردند که هوای آلوده را تصفیه کنند و جلوی ورود طاعون به دهان‌شان را بگیرند؛ غافل از اینکه این دم و دستگاه، هیچ کاربردی در پیشگیری از طاعون نداشت!

طاعون گاوی یا Bubonic Plague برای چندین قرن در اروپا حضور داشت و شهرهای زیادی را گرفتار کرد. برای درمان این بیماری وحشتناک، پزشکان متخصص طاعون را برای درمان فقیر و غنی، استخدام شدند. این طبیب‌ها معجون‌هایی که باور داشتند در جلوگیری از طاعون مؤثر است را برای بیماران تجویز می‌کردند، به وصیت‌‌نامه بیماران گوش فرا می‌دادند و به کالبدشکافی کشته‌شدگان طاعون مشغول می‌‌شدند. بعضی‌های‌شان هم حین انجام این کارها، ردای بلند و ماسک طاعون را استفاده می‌کردند.

گفته می‌شود که رسم استفاده از چنین پوشش عجیب‌ و‌ غریبی به طبیبی با نام «چارلز دی لورم» (Charles de Lorme)، باز می‌گردد. این طبیب در سده هفدهم میلادی، برای اشراف‌زادگان اروپایی زیادی مانند «پادشاه لویی سیزدهم» (King Louis XIII)، و «گاتسون دی اُرلینز» (Gaston d'Orléans)، پسر «ماری مدیچی» (Marie Madici)، دارو تهیه می‌کرد. او پوششی را ابداع کرد که از ردایی پوشیده در لایه‌ای از موم تشکیل می‌شد و از سر تا کفش‌ها را می‌پوشاند. پیراهن این پوشش نیز کاملاً در شلوار قرار می‌گرفت و کلاه و دستکش‌هایی از جنس چرم بز در این پوشش استفاده می‌شد. اطبای طاعون، عصایی برای دور کردن بیماران از سر راه، با خود حمل می‌کردند.

در کنار ردایی از موم که شبیه گان پزشکی و اتاق عمل (Scrubs) بود، قسمت عجیب‌تر پوشش پزشکان این دوره، ناحیه سر بود که  ماسک مسخره‌ و عجیبی بود. ناحیه بینی این ماسک به اندازه نصف طول پای انسان بود. این قسمت این ماسک حالتی شبیه به منقار پیدا می‌کرد و این منقار از داروهای گیاهی پر می‌شد و تنها دو مجرا در نزدیک حفره‌های بینی در آن تعبیه شده بود تا راه برای تنفس در این ماسک عجیب و غریب باز باشد و در کنار تنفس، طبیبی که این ماسک را استفاده می‌کرد، داروهای گیاهی تعبیه شده داخل ماسک را استشمام کند.

اطبای آن زمان در سرتاسر اروپا از این لباس برای جلوگیری از طاعون استفاده می‌کردند، اما ظاهر این پوشش به اندازه‌ای بامزه و عجیب‌ و‌ غریب بود که در ایتالیا، لباس اطبای طاعون، به پوشش کمدین‌های ایتالیایی تبدیل شد و از آن زمان تاکنون در مراسم و جشن‌ها شاهد استفاده نمادین از این لباس عجیب و بامزه در ایتالیا هستیم. مثلا در کارناوال ونیز که  40 روز قبل از جشن ایستر برگزار می‌شود، خیلی‌ها از ماسک بیوبانیک (Bubonic) استفاده می‌کنند. 

این پوشش عجیب تنها نمادی از طاعون مرگ نبود و ساخت آن بر اساس نظریه «میاسما» (miasma)، انجام گرفت. در این نظریه، باور بر این بود که طاعون بوسیله هوای دهان از فرد مبتلا به قربانی منتقل می‌شد، در آن زمان میکروب‌ها شناخته نشده بودند و اطبای قدیم معتقد بودند که رایحه‌های شیرین و تندی که در ماسک منقاردار گذاشته می‌شد، جلوی انتقال طاعون را به فردی که ماسک استفاده کرده را می‌گیرد. به همین دلیل، دسته‌گل، بخور و دیگر عطرها در زمان رواج طاعون، کاربرد زیادی داشت.

اطبای طاعون، ماسک‌های خود را با ماده‌ای با نام «تریاق» (theriac) پر می‌کردند، این ماده از ترکیبات 55 داروی گیاهی و مواد عجیب دیگری مانند پودر گوشت مار افعی، دارچین، عصاره درخت مرمرکی و عسل تشکیل می‌شد و «دی لورم»، پزشک معروف طاعون در سده هفدهم میلادی در اروپا بر این باور بود که ماسک منقاری که ابداع کرده بود، شرایط لازم برای ضدعفونی هوای آلوده را قبل از ورود به بینی و ریه دارد.

اما واقعیت از این قرار است که طاعون، بر اثر باکتری با نام «یرسینیا پستیس» (Yersinia pestis)، ایجاد می‌شود و انتقال این باکتری بین انسان و حیوان از طریق نیش کک، یا تماس با مایعات یا بافت پوست بدن بیمار مبتلا به طاعون صورت می‌گیرد. به این ترتیب می‌توان گفت به رغم اینکه قطره‌های ریز ناشی از عطسه یا سرفه در فرد مبتلا به طاعون، شرایط را برای ابتلای اطرافیان به این بیماری مهیا می‌کند، اما از آنجایی که طاعون از طریق هوا مستقیماً به فرد منتقل نمی‌شود، ماسک منقاردار معروفی که از آن صحبت می‌کنیم، عملاً جلوی طاعون را نمی‌گرفت.

در مجموع می‌توان گفت به رغم اینکه اطبای طاعون وسواس خاصی به استفاده از ماسک منقاردار برای جلوگیری از طاعون داشتند، این روش عجیب‌ و غریب، در عمل کاربرد چندانی برای جلوگیری از طاعون نداشت.