سازه‌های آبی شوشتر، هنر مهندسی سازه‌های آبی ایرانیان

بهترین زمان بازدید از سازه های آبی شوشتر

بهترین زمان سفر به جنوب ایران و شوشتر بهار است و بیشترین زمان ورود گردشگران برای بازدید سازه های آبی شوشتر طبق آمار رسمی گردشگری در فصل بهار است. تابستان‌های گرم و شرجی دارد که برای سفر مناسب نیست و از آن طرف پاییز و زمستان مساعدی دارد که از بهترین وقت‌های سفر است.

راه‌های دسترسی به سازه های آبی شوشتر

آدرس: خوزستان، شوشتر، میدان کارگر

هزینه بلیط و ساعات دسترسی به سازه های آبی شوشتر

در نیمه اول سال: همه روزه از ساعت 8 صبح تا 8 شب
در نیمه دوم سال: همه روزه 8 صبح تا 5:30 غروب
تعطیلی‌ها: تاسوعا و عاشورا حسینی، 21 رمضان (شهادت امام علی)، 28 صفر (رحلت پیامبر)، 14 خرداد (رحلت امام خمینی)، 25 شوال (شهادت امام جعفر صادق)
هزینه بلیط برای گردشگران داخلی: 5000 تومان
هزینه بلیط برای گردشگران خارجی: 50000 تومان

دانستنی‌های قبل از دیدن سازه های آبی شوشتر

13 بخش سازه های آبی شوشتر

بند میزان
بند میزان سازه های آبی شوشتر، سدی است که در دوره‌ی ساسانی و حکومت شاپور اول ساسانی بنا شده. این سد را ساسانیان با دست و سنگ تراشیده شوشتری و ساروج ساختند. این سد دست ساز، باعث تقسیم آب کارون به دو رودخانه گرگر و شطیط می‌شد. جذابیت این بنا به تکنولوژی به کار رفته در آن است یعنی زمانیکه خروجی آب رودخانه گرگر بیشتر از 3/1 باشد آن را به شطیط انتقال می‌دهد و برعکس. این سد باعث آبیاری 4 هکتار دشت منطقه بود و طبق تاریخ شوشتر این سد از نظر اقتصادی برای مردم منطقه اهمیت زیادی داشت به‌طوریکه در دوره‌ای که سد می‌شکند، فقر بین مردم افزایش پیدا کرد.
پل-بند گرگر
این پل بند هم در دوره‌ی ساسانیان ساخته شده و از دروازه‌های ششگانه تاریخی شوشتر بوده است. کارکردش هم هدایت آب رودخانه گرگر به سمت تونل‌های آبی سازه آبی بوده است.
برج کلاه فرنگی
برجی 8 ضلعی که محل دیده‌بانی بوده است. ناظری در برج به کار کارگران و رودخانه و مقدار و شدت جریان آب رودخانه شطیط نظارت داشته است. ساخت این بنا احتمالا به دوره ساسانیان برمی‌گردد.
نهر گرگر
رودخانه‌ای که توسط هخامنشیان با دست در شمال شوشتر حفاری شد. این رودخانه از محلی که بند میزان ساخته شده از روخانه کارون منحرف می‌شود و دوباره در جنوب شوشتر به رودخانه کارون می‌پیوندد. به‌دلیل ساخت رودخانه با دست انسان، به آن رودخانه دست کند گرگر می‌گویند.
مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی
این مجموعه یکی از عظیم‌ترین سازه آبی دوره خود است. با توجه به زمان ساخت و فناوری آن دوره، یکی از شاهکارهای مهندسی دوره خود در جهان است. ساخت این مجموعه به دوره ساسانیان و به احتمالی به اردشیر بابکان یا قبلتر نسبت داده شده است. آبی که در پشت سد گرگر جمع می‌شد از طریق سه تونل انتقال آب به مسیری هدایت می‌شود و نیروی لازم جهت چرخاندن آسیاب آبی را تامین می‌کند، آسیاب‌ها که به چرخش درمی‌آیند، آب به صورت آبشار مانندی به حوضچه سرازیر می‌شود و از صحنه‌های زیبایی که ایجاد می‌کند آب پساب آسیاب‌هاست که به حوضچه‌ای در محوطه می‌ریزد و آبشار مصنوعی می‌سازد. مجموعه از تونل سه کوره، تونل دهانه شهر، پل دوپلون، سیکا، چهار طاقی، پلکان‌ها و ساباط‌ها تشکیل شده است.
بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
بند برج عیار، سازه‌ای ساخت ساسانیان است. این بند برای بالا آوردن آب با دو چرخ به قطر 13 متر و 8 متر بوده و آب بالا آمده به باغات اطراف سرازیر می‌شد. در کنار این بند عبادتگاه صابئیان (منداییان، پیروان یحیای تعمید دهنده) قرار دارد.
بند ماهی‌بازان شوشتر (بند خدا آفرین)
بندی ساخت مهندسان دوره ساسانی جهت بالا آوردن فشار آب و بالا نگهداشتن سطح آب بوده است که پل ارتباطی با شهر دستوا بوده است.
قلعه سلاسل
براساس کتاب‌های تاریخی، ساخت قلعه سلاسل را به زمان هخامنشیان نسبت می‌دهند. دیولافوا، باستان شناس فرانسوی می‌گوید: قلعه سلاسل، اقامتگاه والی خوزستان است و روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. قلعه سلاسل، مرکز مدیریت بهره برداری از شبکه‌های آبیاری دشت میاناب در طول تاریخ بوده است. دژی مستحکم با حیاط‌های مفصل و متعدد، سرباخانه، حمام‌ها، طویله، شبستان، اسلحه‌ خانه، برج‌ها، باغچه‌ها، حرم خانه، دروازه‌های بزرگ، حصار و خندق. از مهمترین وقایع قلعه، در جریان حمله ابوموسی اشعری به سپاه هرمزان، قلعه غیر قابل نفوذ بوده و سپاه هرمزان تا 2 سال در قلعه مقاومت کرد و سپس تسلیم شد. قلعه دارای کوشک‌های با شکوه منقش به طلا و مینا و لاجورد بود و تا زمان نادر شاه افشار محل حکومت حاکمان محلی بوده است و بعد ترک نادر، متروک شد تا اینکه  ناصرالدین شاه دوباره قلعه را مرمت کرد و در سال 1341 رییس دارایی وقت، قلعه را تخریب و مصالحش را برای ساخت اداره استفاده کرد. خندق‌هایی دور قلعه وجود داشته که طبق فرضیاتی در هنگام جنگ، جهت جلوگیری از ورود دشمن پر از آب رودخانه کارون و نهر داریون می‌شده است. قلعه تا 50 سال گذشته آباد بوده است.
کانال داریون
داریون، کانالی دستکند است که به دستور داریوش هخامنشی ساخته شد و از آنجایی که مورخان یونانی به داریوش، داریون می‌گفتند، این کانال هم به داریون معروف است. این کانال، وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر با نهر داریون را داشته است.
پل شادوران (بند قیصر)
می‌گویند پل شادوران، قدیمی‌ترین پل جهان است که به دستور شاپور اول ساسانی ساخته شده. از آنجایی که در زمان او، اسرای رومی در ایران بودند، شاپور اول از دانش مهندسی آن‌ها برای ساخت پل و سایر سدها استفاده کرد. جالب است که بدانید از این پل در شاهنامه هم نام برده شده و عنوان شده که چندین بار تخریب شده است.  پلی به طول 1500 قدم و 44 دهنه و اکنون نیز قابل استفاده است و برای برگرداندن آب کارون به مزارع از این پل استفاده می‌شود. شادوران به معنی فرش و بساط گرانمایه منقش است.
بند خاک
بند خاک شوشتر، انتقال دهنده آب نهر داریون به نهر رقط است و در هنگام طغیان نهر داریون برای جلوگیری از سیل در دشت میاناب، آب را به سمت نهر رقط منحرف می‌کرد و در نهایت به رودخانه گرگر سرازیر می‌شد.
پل بند لشکر و پل شاه علی
بند لشکر، بند ساخته شده در دوره‌ی ساسانی است و پل شاه علی هم در دوره‌ی صفویان ساخته شده. یکی از دروازه‌های شش‌گانه شوشتر کنار پل بند لشکر ساخته شده بود.
بند شرابدار
و در آخر می‌رسیم به بند شرابدار؛ سازه‌ای دیگر از ساسانیان که نامش را از باغ‌های انگور اطرافش می‌گیرد و یک متر ارتفاع دارد. این بند با حفظ و بالا آوردن آب داخلش زمین کشاورزی و باغ‌های اطرافش را سیراب می‌کرد. بند شرابدار 35 متر طول دارد و دو متر عرض.

راهنمای بازدید از سازه های آبی شوشتر

همانطور که گفتیم، سازه‌های آبی شوشتر از 13 بخش تشکیل شده که می‌توانید به تمامی قسمت‌ها سر بزنید. باشکوه‌ترین قسمت بنا مجموعه آسیاب‌های آبی و آبشارها است که پیشنهاد می‌کنیم از این قسمت، دیدن این سازه عظیم را شروع کنید. وارد مجموعه که می‌شوید صدای آب رودخانه گرگر فضا را پر می‌کند. صدا فقط صدای آب است و چشم‌ها فقط آب می‌بینند. از تونلی به تونل دیگر، خروج آب از کانالی و سر ریز شدن به حوضچه‌ها، منظره‌ای از آبشارها و حوضچه‌‌های کوچک و بزرگ، از قسمت‌های مختلف مجموعه عبور کنید و جریان حرکت هوشمندانه آب را ببینید. یکی از زیباترین عکس‌های سفرتان را در این قسمت می‌توانید بگیرید، پس دوربین عکاسی فراموش نشود.
پایین‌تر از محوطه آسیاب‌ها و آبشارها و روی رود گرگر، بند برج عیار را می‌بینید که به صورت شرقی غربی قرار گرفته است. سازه به صورت دیواره‌ای قوسی ساخته شده که متاسفانه بیشتر بنا تخریب شده است. در قسمت‌های زیرین برج، برش‌های پلکانی می‌بینید که احتمالا شاخص اندازه‌گیری آب بوده.
در قسمت شرقی برج، بقایایی از اتاقک‌ها و کانال‌ها را می‌بینید که این تاسیسات دستکند هستند و به شکل صلیب تعبیه شده است. گفته شده این مجموعه در باغ بزرگی بوده و از دوره صفویه تا قاجاریه، عبادتگاه صابئیان مندایی بوده و تاسیساتی وجود دارد که این قوم، مراسم را در آنجا انجام می‌دادند. از آنجایی که مناسک دینی این قوم شامل غسل تعمید است و طبق آیین‌شان در روزهای یکشنبه کنار رودخانه‌هایی با آب روان، مراسم غسل تعمید را انجام می‌دادند، همیشه این قوم عبادتگاه‌هایشان را کنار رودخانه می‌ساختند. اینجا، جزو قدیمی‌ترین نیایشگاه‌های منداییان ایران بود. البته یکی دیگر از سازه‌های مذهبی نزدیک اینجا، بقعه مقام علی هم هست.
در ضلع شمالی آبشارها، پل-بند گرگر را می‌بینید. بعد از بازدید از پل، برای دیدن رودخانه دست ساز گرگر به شمال شوشتر بروید، میرزا عبدالطیف شوشتری سفرنامه نویسی از دوره قاجار، در وصف دست ساز بودن رودخانه گفته که هنوز جای بیل و کلنگ در مسیر رودخانه مشهود است. نهری که از بزرگ‌ترین نهرهای دستکند ایران است. طول رودخانه‌اش صد کیلومتری می‌شود. در مسیر عبوری رودخانه شاهد باغ‌های آبادی هستید که به دلیل حضور رودخانه سبز هستند. در مسیرهای متفاوت عرض رودخانه کم و زیاد می‌شود و تفاوتش مشهود است.
برای رفتن از قلعه سلاسل به کانال داریون، چندین ردیف سنگ، کنده شده است. در زیر قلعه سلاسل، سر دهنه نهر داریون را می‌بینیدکه توسط میراب‌ها (امیر آب، مدیر و محاسبه‌گر تنظیم عادلانه آب قنات) کنترل می‌شد، اینجا تنها سازه آبی شوشتر است که با گذشت قرن‌ها، همچنان نام سازنده‌اش (داریوش هخامنشی) را حفظ کرده است. این نهر در جایی از رود شطیط جدا می‌شود و در جایی دیگر به آن ملحق می‌شود. روی نهر داریون، سازه بند خاک سوار شده است. بنایی از ساروج و لاشه سنگ. فرم سازه‌ای تقریبا u شکل است. بیشتر بنا به دلیل جاده سازی تخریب شده و قسمتی از آن که دیواره انحرافی داشته تا چند سال قبل قابل تشخیص بوده است.
در 300 متری جنوب بند میزان، پل شادوران را می‌بینید. از 44 دهنه اولیه 37 دهنه موجود است و شما 37 دهنه را  می‌بینید. 9 دهنه در شمال و 28 دهنه در جنوب است. دو قوس محدب رو به جریان آب، یک قوس مقعر هم جهت با جریان آب است. از آن‌جایی که از بند میزان تا پل شادوران، کف رودخانه را توسط سنگ‌های تراش منظم فرش کرده‌اند به شادوران معروف است. مصالحی که در این پل می‌بینید، لاشه سنگ و ساروج به همراه خاکستر است. بعد از دیدن پل شادوران به سمت بند میزان حرکت کنید.
هنگام بازدید از بند میزان، بنایی تقریبا رو به تخریب می‌بینید. دهانه‌های بند توسط شاخ و برگ درختانی که با جریان و طغیان آب و حوادث سالیان شکسته شده‌اند، کاملا مسدود شده است. که این باعث فشار آب به بنده سد شده و کم شدن عبور آب، که در نهایت، جریان آب داخل مجموعه آبشارها را نیز کاهش داده است در حدی که بعضی از آبشارها تقریبا خشک شدند. از دور برج کلاه فرنگی را می‌بینید. برای دین برج کلاه فرنگی که بقایایی از آن باقی مانده است و شکوه گذشته را ندارد به کنار رود شطیط بروید و بر بالای تپه، برج را می‌بینید. برج کاملا مشرف به بند میزان است. گویا ناظر داخل برج باید سطح آب بند میزان را هم کنترل می‌کرد.
قسمت دیگر مجموعه، پل بند لشکر است که آثاری از حصار شوشتر را در کنار پل می‌بینید. طبق فرضیاتی این پل در کنار یک معبد قرار دارد و زمان ساخت و پیدا شدن یک آتشدان از جنس مرمر، فرضیه معبد آناهیتا( الهه آب و باروری) را تایید می‌کند. مردم شوشتر اعتقاد داشتند اگر زنی نازا روی این سنگ بنشیند و حرکت کند بارور می‌شود.
در مسیر نهر رقط، بند شرابدار را می‌بینید. سازه‌ای با بدنه‌ای از ساروج پلاستر که باعث جلوگیری از فرسایش و هوازدگی بند شده است. هر چند که به دلیل تجمع زباله‌های ساختمانی در پای بنا، قسمت‌های زیادی از بنا مدفون شده است.